Über die Trauermetten der Kartage

Durch die Liturgiereform nach dem II. vatikanischen Konzil sind in der Feier des Stundengebets umfangreiche Veränderungen vorgenommen worden. Bei den Trauermetten sind diese Veränderungen besonders gravierend, so dass der interessierte Kirchenmusiker Mühe hat, den liturgischen Ort so mancher bedeutender für die Kartage geschaffener Komposition auszumachen. Daher soll dieser Text dazu dienen, über die vorkonziliare Form der Trauermetten zu informieren, wobei die Textanfänge der einzelnen Elemente unten angeführt sind. Zugrundegelegt wurde hier der Liber Usualis in der Ausgabe von 1958.

Die Mette hat weder inhaltlich, noch etymologisch etwas mit der Messe zu tun. Das Wort Mette leitet sich von matutin ab, dem monastischen Stundengebet am frühen Morgen. Hier haben wir es allerdings mit nächtlichen Gebetszeiten zu tun, was durch die Bezeichnung Nocturn deutlich wird. Es mag sein, dass man sich früher in den Konventen dreimal in der Nacht zu unterschiedlichen Zeiten zum Gesang einer Nocturn versammelt hat. Man kann jedoch annehmen, dass spätestens seit Papst Benedikt XIV. beginnend um Mitternacht die drei Nocturnen einer Mette attacca gesungen wurden, woran sich die Laudes unmittelbar anschlossen. Der Raum wurde durch Kerzen erhellt, die im Verlaufe der Nocturnen nach und nach gelöscht wurden, bis schließlich die Laudes in völliger Finsternis gesungen wurden. So erklärt sich auch die Mär von Allegris Miserere, das angeblich geheimgehalten wurde: In der Dunkelheit nützen die Noten nichts, es musste auswendig gesungen werden. Unter Berücksichtigung der Vertonungen der Renaissance wird eine Mette zuzüglich der Laudes einen zeitlichen Umfang von ein bis zwei Stunden gehabt haben.

Das gesamte Pensum der Trauermetten ist durch die Zahl 3 geprägt, was leider durch die Liturgiereform verlorengegangen ist: In 3 aufeinander folgenden Nächten (Gründonnerstag, Karfreitag, Karsamstag) versammelt man sich zum Gesang der Mette, die aus je 3 Nocturnen besteht. Jede Nocturn hat neben dem still gebeteten Vaterunser 3 variable Elemente: Psalm, Lesung, Responsorium. Jedes dieser 3 Elemente kommt in jeder Nocturn dreimal vor: 3 Psalmen, 3 Lesungen und 3 Responsorien. Die Trauermetten bestehen also aus 3*3 Nocturnen mit (neben dem Vaterunser) insgesamt je 3*3*3 Psalmen, Lesungen und Responsorien.

Der Aufbau einer einzelnen Nocturn und der Laudes war wie folgt:
Nocturn:
1. Psalm
2. Psalm
3. Psalm
Versikel
Vaterunser (still)
1. Lesung
1. Responsorium
2. Lesung
2. Responsorium
3. Lesung
3. Responsorium
Laudes:
1. Psalm (Miserere)
2. Psalm
3. Psalm
Canticum AT
Lobpsalm
Versikel
Canticum NT (Benedictus)
Antiphon (Christus factus est)
Oration
Die Psalmen und Cantica sind, wie in der Offiziumspsalmodie üblich, durch kurze Antiphonen eingerahmt. Der Versikel ist sehr kurz und bedarf keiner weiteren Betrachtung. Die drei Lesungen der jeweils ersten Nocturn sind dem Buch der Klagelieder (Lamentationes) entnommen und wurden gesungen. Sie beginnen mit der Einleitung Incipit lamentatio Ieremiae prohetae bzw. De lamentatione Ieremiae prophetae und enden stets mit der Aufforderung Ierusalem, convertere ad Dominum Deum tuum. Die anderen Lesungen wurden gesprochen. Die Lesungen der zweiten Nocturnen sind den Schriften des Augustinus entnommen, die der dritten Nocturnen den Episteln 1Kor und Hebr. Die Responsorien haben antiphonale Form, jedoch bestehen zwei Unterschiede zu den Psalmen: Zum einen besteht ein enger textlicher Zusammenhang zwischen Antiphon und Vers, zum anderen ist die Antiphon meist umfangreicher als der sich anschließende Vers. Der zweite Teil der Antiphon des Responsoriums wird nach dem Vers wiederholt.

Die Textanfänge im einzelnen:
Feria V in cena (Gründonnerstag)
Nocturn 1
1. PsalmSalvum me fac Deus [Ps 69(68)], Ant. Zelus domus tuae comedit me
2. PsalmDeus in adiutorium meum [Ps 70(69)], Ant. Avertantur retrorsum
3. PsalmIn te Domine speravi [Ps 71(70)], Ant. Deus meus eripe me
1. LesungAleph. Quomodo sedet sola civitas [Klgl 1,1-5]
1. ResponsoriumIn monte Oliveti
2. LesungVau. Et egressus est [Klgl 1,6-9]
2. ResponsoriumTristis est anima mea
3. LesungIod. Manum suam misit hostis [Klgl 1,10-14]
3. ResponsoriumEcce vidimus eum
Nocturn 2
4. PsalmDeus iudicium tuum [Ps 72(71)], Ant. Liberavit Dominus pauperem
5. PsalmQuam bonus Israel [Ps 73(72)], Ant. Cogitaverunt impii
6. PsalmUtquid Deus repulisti [Ps 74(73)], Ant. Exsurge Domine
4. LesungExaudi Deus orationem [Augustinus]
4. ResponsoriumAmicus meus osculi
5. LesungUtinam ergo qui nos [Augustinus]
5. ResponsoriumIudas mercator pessimus
6. LesungQuoniam vidi iniquitatem [Augustinus]
6. ResponsoriumUnus ex discipulis meis
Nocturn 3
7. PsalmConfitebimur tibi [Ps 75(74)], Ant. Dixi iniquis
8. PsalmNotus in Iudaea Deus [Ps 76(75)], Ant. Terra tremuit
9. PsalmVoce mea ad Dominum [Ps 77(76)], Ant. In die tribulationis
7. LesungHoc autem praecipio [1Kor 11,17-22]
7. ResponsoriumEram quasi agnus
8. LesungEgo enim accepi [1Kor 11,23-26]
8. ResponsoriumUna hora non potuistis
9. LesungItaque quicumque [1Kor 11,27-34]
9. ResponsoriumSeniores populi
Laudes
1. PsalmMiserere mei [Ps 51(50)], Ant. Iustificeris Domine
2. PsalmDomine refugium factus es [Ps 90(89)], Ant. Dominus tamquam ovis
3. PsalmDixit iniustus [Ps 36(35)], Ant. Contritum est cor
Canticum ATCantemus Domino [Ex 15,1-19], Ant. Exhortatus es
LobpsalmLaudate Dominum [Ps 147(146)], Ant. Oblatus est
Canticum NTBenedictus Dominus [Luk 1,68-79], Ant. Traditor autem dedit
AntiphonChristus factus est pro nobis
Feria VI in parasceve (Karfreitag)
Nocturn 1
1. PsalmQuare fremuerunt gentes [Ps 2], Ant. Astiterunt reges terrae
2. PsalmDeus Deus meus [Ps 22(21)], Ant. Diviserunt sibi
3. PsalmDominus illuminatio [Ps 27(26)], Ant. Insurrexerunt in me
1. LesungHeth. Cogitavit Dominus [Klgl 2,8-11]
1. ResponsoriumOmnes amici mei
2. LesungLamed. Matribus suis [Klgl 2,12-15]
2. ResponsoriumVelum templi scissum est
3. LesungAleph. Ego vir videns [Klgl 3,1-9]
3. ResponsoriumVinea mea electa
Nocturn 2
4. PsalmDomine ne in furore [Ps 38(37)], Ant. Vim faciebant
5. PsalmExspectans exspectavi [Ps 40(39)], Ant. Confundantur et revereantur
6. PsalmDeus in nomine tuo [Ps 54(53)], Ant. Alieni insurrexerunt
4. LesungProtexisti me [Augustinus]
4. ResponsoriumTamquam ad latronem
5. LesungNostis qui conventus [Augustinus]
5. ResponsoriumTenebrae factae sunt
6. LesungExacuerunt tamquam [Augustinus]
6. ResponsoriumAnimam meam dilectam
Nocturn 3
7. PsalmEripe me de inimicis [Ps 59(58)], Ant. Ab insurgentibus in me
8. PsalmDomine Deus salutis [Ps 88(87)], Ant. Longe fecisti notos
9. PsalmDeus ultionum Dominus [Ps 77(76)], Ant. Captabunt in animam
7. LesungFestinemus ingredi [Hebr 4,11-15]
7. ResponsoriumTradiderunt me
8. LesungAdeamus ergo [Hebr 4,16-5,3]
8. ResponsoriumIesum tradidit impius
9. LesungNec quisquam sumit [Hebr 5,4-10]
9. ResponsoriumCaligaverunt oculi mei
Laudes
1. PsalmMiserere mei [Ps 51(50)], Ant. Proprio filio suo
2. PsalmDomine exaudi orationem [Ps 143(142)], Ant. Anxiatus est in me
3. PsalmBenedixisti Domine [Ps 85(84)], Ant. Ait latro ad latronem
Canticum ATDomine audivi auditionem [Hab 3,2-19], Ant. Dum conturbata fuerit
LobpsalmLauda Ierusalem Dominum [Ps 147], Ant. Memento mei Domine
Canticum NTBenedictus Dominus [Luk 1,68-79], Ant. Traditor autem dedit
AntiphonChristus factus est pro nobis
Sabbato Sancto (Karsamstag)
Nocturn 1
1. PsalmCum invocarem [Ps 4], Ant. In pace in idipsum
2. PsalmDomine quis habitabit [Ps 15(14)], Ant. Habitabit in tabernaculo
3. PsalmConserva me Domine [Ps 16(15)], Ant. Caro mea requiescet
1. LesungHeth. Misericordiae Domini [Klgl 3,22-30]
1. ResponsoriumSicut ovis ad occisionem
2. LesungAleph. Quomodo obscuratum est [Klgl 4,1-6]
2. ResponsoriumIerusalem surge
3. LesungRecordare Domine [Klgl 5,1-11]
3. ResponsoriumPlange quasi virgo
Nocturn 2
4. PsalmDomini est terra [Ps 24(23)], Ant. Elevamini portae
5. PsalmDominus illuminatio mea [Ps 27(26)], Ant. Credo videre bona
6. PsalmExaltabo te Domine [Ps 30(29)], Ant. Domine abstraxisti
4. LesungAccedet homo [Augustinus]
4. ResponsoriumRecessit pastor noster
5. LesungQuo perduxerunt illas [Augustinus]
5. ResponsoriumO vos omnes
6. LesungPosuerunt custodes [Augustinus]
6. ResponsoriumEcce quomodo moritur
Nocturn 3
7. PsalmDeus in nomine tuo [Ps 54(53)], Ant. Deus adiuvat me
8. PsalmNotus in Iudeae [Ps 76(75)], Ant. In pace factus est
9. PsalmDomine Deus salutis [Ps 88(87)], Ant. Factus sum sicut homo
7. LesungChristus assistens [Hebr 9,11-14]
7. ResponsoriumAstiterunt reges terrae
8. LesungEt ideo novi testamenti [Hebr 9,15-18]
8. ResponsoriumAestimatus sum
9. LesungLecto enim omni [Hebr 9,19-22]
9. ResponsoriumSepulto Domino
Laudes
1. PsalmMiserere mei [Ps 51(50)], Ant. O mors ero mors
2. PsalmBonum est confiteri [Ps 92(91)], Ant. Plangent eum
3. PsalmExaudi Deus orationem [Ps 64(63)], Ant. Attendite universi populi
Canticum ATEgo dixi: In dimidio [Jes 38,10-20], Ant. A porta inferi erue
LobpsalmLaudate Dominum [Ps 150], Ant. O vos omnes
Canticum NTBenedictus Dominus [Luk 1,68-79], Ant. Mulieres sedentes
AntiphonChristus factus est pro nobis

Vertonungen beispielsweise von
Giovanni Pierluigi da Palestrina Wiki de Wiki en HOASM CPDL
Carlo Gesualdo Wiki de Wiki en HOASM CPDL
Tomas Luis de Victoria Wiki en HOASM CPDL
Orlando di Lasso Wiki de Wiki en HOASM CPDL
Gregorio Allegri Wiki de Wiki en HOASM CPDL
William Byrd Wiki de Wiki en HOASM CPDL
Thomas Tallis Wiki de Wiki en HOASM CPDL
Jan Dismas Zelenka Wiki de Wiki en HOASM CPDL
Robert White Wiki en HOASM CPDL
Francesco Scarlatti Wiki en HOASM
Thomas Crecquillon Wiki en HOASM
Giovanni Croce Wiki de Wiki en HOASM
Pomponio Nenna HOASM CPDL
Leonardo Leo HOASM
Gregor Lange
Joao Lourenco Rebelo
Antonio dos Santos Cunha


© J. Grabinski 2006