Durch die Liturgiereform nach dem II. vatikanischen Konzil sind in der Feier des Stundengebets umfangreiche Veränderungen vorgenommen worden. Bei den Trauermetten sind diese Veränderungen besonders gravierend, so dass der interessierte Kirchenmusiker Mühe hat, den liturgischen Ort so mancher bedeutender für die Kartage geschaffener Komposition auszumachen. Daher soll dieser Text dazu dienen, über die vorkonziliare Form der Trauermetten zu informieren, wobei die Textanfänge der einzelnen Elemente unten angeführt sind. Zugrundegelegt wurde hier der Liber Usualis in der Ausgabe von 1958.
Die Mette hat weder inhaltlich, noch etymologisch etwas mit der Messe zu tun. Das Wort Mette leitet sich von matutin ab, dem monastischen Stundengebet am frühen Morgen. Hier haben wir es allerdings mit nächtlichen Gebetszeiten zu tun, was durch die Bezeichnung Nocturn deutlich wird. Es mag sein, dass man sich früher in den Konventen dreimal in der Nacht zu unterschiedlichen Zeiten zum Gesang einer Nocturn versammelt hat. Man kann jedoch annehmen, dass spätestens seit Papst Benedikt XIV. beginnend um Mitternacht die drei Nocturnen einer Mette attacca gesungen wurden, woran sich die Laudes unmittelbar anschlossen. Der Raum wurde durch Kerzen erhellt, die im Verlaufe der Nocturnen nach und nach gelöscht wurden, bis schließlich die Laudes in völliger Finsternis gesungen wurden. So erklärt sich auch die Mär von Allegris Miserere, das angeblich geheimgehalten wurde: In der Dunkelheit nützen die Noten nichts, es musste auswendig gesungen werden. Unter Berücksichtigung der Vertonungen der Renaissance wird eine Mette zuzüglich der Laudes einen zeitlichen Umfang von ein bis zwei Stunden gehabt haben.
Das gesamte Pensum der Trauermetten ist durch die Zahl 3 geprägt, was leider durch die Liturgiereform verlorengegangen ist: In 3 aufeinander folgenden Nächten (Gründonnerstag, Karfreitag, Karsamstag) versammelt man sich zum Gesang der Mette, die aus je 3 Nocturnen besteht. Jede Nocturn hat neben dem still gebeteten Vaterunser 3 variable Elemente: Psalm, Lesung, Responsorium. Jedes dieser 3 Elemente kommt in jeder Nocturn dreimal vor: 3 Psalmen, 3 Lesungen und 3 Responsorien. Die Trauermetten bestehen also aus 3*3 Nocturnen mit (neben dem Vaterunser) insgesamt je 3*3*3 Psalmen, Lesungen und Responsorien.
Der Aufbau einer einzelnen Nocturn und der Laudes war wie folgt:
|
|
Die Textanfänge im einzelnen:
Feria V in cena (Gründonnerstag) | |
Nocturn 1 | |
1. Psalm | Salvum me fac Deus [Ps 69(68)], Ant. Zelus domus tuae comedit me |
2. Psalm | Deus in adiutorium meum [Ps 70(69)], Ant. Avertantur retrorsum |
3. Psalm | In te Domine speravi [Ps 71(70)], Ant. Deus meus eripe me |
1. Lesung | Aleph. Quomodo sedet sola civitas [Klgl 1,1-5] |
1. Responsorium | In monte Oliveti |
2. Lesung | Vau. Et egressus est [Klgl 1,6-9] |
2. Responsorium | Tristis est anima mea |
3. Lesung | Iod. Manum suam misit hostis [Klgl 1,10-14] |
3. Responsorium | Ecce vidimus eum |
Nocturn 2 | |
4. Psalm | Deus iudicium tuum [Ps 72(71)], Ant. Liberavit Dominus pauperem |
5. Psalm | Quam bonus Israel [Ps 73(72)], Ant. Cogitaverunt impii |
6. Psalm | Utquid Deus repulisti [Ps 74(73)], Ant. Exsurge Domine |
4. Lesung | Exaudi Deus orationem [Augustinus] |
4. Responsorium | Amicus meus osculi |
5. Lesung | Utinam ergo qui nos [Augustinus] |
5. Responsorium | Iudas mercator pessimus |
6. Lesung | Quoniam vidi iniquitatem [Augustinus] |
6. Responsorium | Unus ex discipulis meis |
Nocturn 3 | |
7. Psalm | Confitebimur tibi [Ps 75(74)], Ant. Dixi iniquis |
8. Psalm | Notus in Iudaea Deus [Ps 76(75)], Ant. Terra tremuit |
9. Psalm | Voce mea ad Dominum [Ps 77(76)], Ant. In die tribulationis |
7. Lesung | Hoc autem praecipio [1Kor 11,17-22] |
7. Responsorium | Eram quasi agnus |
8. Lesung | Ego enim accepi [1Kor 11,23-26] |
8. Responsorium | Una hora non potuistis |
9. Lesung | Itaque quicumque [1Kor 11,27-34] |
9. Responsorium | Seniores populi |
Laudes | |
1. Psalm | Miserere mei [Ps 51(50)], Ant. Iustificeris Domine |
2. Psalm | Domine refugium factus es [Ps 90(89)], Ant. Dominus tamquam ovis |
3. Psalm | Dixit iniustus [Ps 36(35)], Ant. Contritum est cor |
Canticum AT | Cantemus Domino [Ex 15,1-19], Ant. Exhortatus es |
Lobpsalm | Laudate Dominum [Ps 147(146)], Ant. Oblatus est |
Canticum NT | Benedictus Dominus [Luk 1,68-79], Ant. Traditor autem dedit |
Antiphon | Christus factus est pro nobis |
Feria VI in parasceve (Karfreitag) | |
Nocturn 1 | |
1. Psalm | Quare fremuerunt gentes [Ps 2], Ant. Astiterunt reges terrae |
2. Psalm | Deus Deus meus [Ps 22(21)], Ant. Diviserunt sibi |
3. Psalm | Dominus illuminatio [Ps 27(26)], Ant. Insurrexerunt in me |
1. Lesung | Heth. Cogitavit Dominus [Klgl 2,8-11] |
1. Responsorium | Omnes amici mei |
2. Lesung | Lamed. Matribus suis [Klgl 2,12-15] |
2. Responsorium | Velum templi scissum est |
3. Lesung | Aleph. Ego vir videns [Klgl 3,1-9] |
3. Responsorium | Vinea mea electa |
Nocturn 2 | |
4. Psalm | Domine ne in furore [Ps 38(37)], Ant. Vim faciebant |
5. Psalm | Exspectans exspectavi [Ps 40(39)], Ant. Confundantur et revereantur |
6. Psalm | Deus in nomine tuo [Ps 54(53)], Ant. Alieni insurrexerunt |
4. Lesung | Protexisti me [Augustinus] |
4. Responsorium | Tamquam ad latronem |
5. Lesung | Nostis qui conventus [Augustinus] |
5. Responsorium | Tenebrae factae sunt |
6. Lesung | Exacuerunt tamquam [Augustinus] |
6. Responsorium | Animam meam dilectam |
Nocturn 3 | |
7. Psalm | Eripe me de inimicis [Ps 59(58)], Ant. Ab insurgentibus in me |
8. Psalm | Domine Deus salutis [Ps 88(87)], Ant. Longe fecisti notos |
9. Psalm | Deus ultionum Dominus [Ps 77(76)], Ant. Captabunt in animam |
7. Lesung | Festinemus ingredi [Hebr 4,11-15] |
7. Responsorium | Tradiderunt me |
8. Lesung | Adeamus ergo [Hebr 4,16-5,3] |
8. Responsorium | Iesum tradidit impius |
9. Lesung | Nec quisquam sumit [Hebr 5,4-10] |
9. Responsorium | Caligaverunt oculi mei |
Laudes | |
1. Psalm | Miserere mei [Ps 51(50)], Ant. Proprio filio suo |
2. Psalm | Domine exaudi orationem [Ps 143(142)], Ant. Anxiatus est in me |
3. Psalm | Benedixisti Domine [Ps 85(84)], Ant. Ait latro ad latronem |
Canticum AT | Domine audivi auditionem [Hab 3,2-19], Ant. Dum conturbata fuerit |
Lobpsalm | Lauda Ierusalem Dominum [Ps 147], Ant. Memento mei Domine |
Canticum NT | Benedictus Dominus [Luk 1,68-79], Ant. Traditor autem dedit |
Antiphon | Christus factus est pro nobis |
Sabbato Sancto (Karsamstag) | |
Nocturn 1 | |
1. Psalm | Cum invocarem [Ps 4], Ant. In pace in idipsum |
2. Psalm | Domine quis habitabit [Ps 15(14)], Ant. Habitabit in tabernaculo |
3. Psalm | Conserva me Domine [Ps 16(15)], Ant. Caro mea requiescet |
1. Lesung | Heth. Misericordiae Domini [Klgl 3,22-30] |
1. Responsorium | Sicut ovis ad occisionem |
2. Lesung | Aleph. Quomodo obscuratum est [Klgl 4,1-6] |
2. Responsorium | Ierusalem surge |
3. Lesung | Recordare Domine [Klgl 5,1-11] |
3. Responsorium | Plange quasi virgo |
Nocturn 2 | |
4. Psalm | Domini est terra [Ps 24(23)], Ant. Elevamini portae |
5. Psalm | Dominus illuminatio mea [Ps 27(26)], Ant. Credo videre bona |
6. Psalm | Exaltabo te Domine [Ps 30(29)], Ant. Domine abstraxisti |
4. Lesung | Accedet homo [Augustinus] |
4. Responsorium | Recessit pastor noster |
5. Lesung | Quo perduxerunt illas [Augustinus] |
5. Responsorium | O vos omnes |
6. Lesung | Posuerunt custodes [Augustinus] |
6. Responsorium | Ecce quomodo moritur |
Nocturn 3 | |
7. Psalm | Deus in nomine tuo [Ps 54(53)], Ant. Deus adiuvat me |
8. Psalm | Notus in Iudeae [Ps 76(75)], Ant. In pace factus est |
9. Psalm | Domine Deus salutis [Ps 88(87)], Ant. Factus sum sicut homo |
7. Lesung | Christus assistens [Hebr 9,11-14] |
7. Responsorium | Astiterunt reges terrae |
8. Lesung | Et ideo novi testamenti [Hebr 9,15-18] |
8. Responsorium | Aestimatus sum |
9. Lesung | Lecto enim omni [Hebr 9,19-22] |
9. Responsorium | Sepulto Domino |
Laudes | |
1. Psalm | Miserere mei [Ps 51(50)], Ant. O mors ero mors |
2. Psalm | Bonum est confiteri [Ps 92(91)], Ant. Plangent eum |
3. Psalm | Exaudi Deus orationem [Ps 64(63)], Ant. Attendite universi populi |
Canticum AT | Ego dixi: In dimidio [Jes 38,10-20], Ant. A porta inferi erue |
Lobpsalm | Laudate Dominum [Ps 150], Ant. O vos omnes |
Canticum NT | Benedictus Dominus [Luk 1,68-79], Ant. Mulieres sedentes |
Antiphon | Christus factus est pro nobis |
Vertonungen beispielsweise von
Giovanni Pierluigi da Palestrina
Wiki de
Wiki en
HOASM
CPDL
Carlo Gesualdo
Wiki de
Wiki en
HOASM
CPDL
Tomas Luis de Victoria
Wiki en
HOASM
CPDL
Orlando di Lasso
Wiki de
Wiki en
HOASM
CPDL
Gregorio Allegri
Wiki de
Wiki en
HOASM
CPDL
William Byrd
Wiki de
Wiki en
HOASM
CPDL
Thomas Tallis
Wiki de
Wiki en
HOASM
CPDL
Jan Dismas Zelenka
Wiki de
Wiki en
HOASM
CPDL
Robert White
Wiki en
HOASM
CPDL
Francesco Scarlatti
Wiki en
HOASM
Thomas Crecquillon
Wiki en
HOASM
Giovanni Croce
Wiki de
Wiki en
HOASM
Pomponio Nenna
HOASM
CPDL
Leonardo Leo
HOASM
Gregor Lange
Joao Lourenco Rebelo
Antonio dos Santos Cunha